Historia heraldyki w Polsce
W XII i XIII wieku w
Europie Zachodniej, wraz z pojawieniem się ciężkiej jazdy oraz rycerzy zakutych
szczelnie w zbroje i hełmy zakrywające twarz, pojawił się problem rozpoznawania w
walce towarzyszy broni. Rozwiazaniem było wprowadzenie znaków rozpoznawczych, noszonych
początkowo na żerdziach, potem na chorągwiach, na końcu zaś bezpośrednio na tarczach
lub chełmach. Ich kształt wywodził się najczęściej od znaków własnościowych
rycerza. Kontakty z obcymi kulturami w wiekach krucjat wpłynąły na rowniez rozwój wyglądu herbów.
Popularne w Europie Zachodniej turnieje rycerskie przyczyniły się do
powstania dość ścisłych regoł struktury herbów. Już w XIV wieku ujednolicono ich wizerunek plastyczny. Herb składał się
z godła (znaku) umieszczonego centralnie na tarczy, która mogła być w jednym z siedmiu dopuszczalnych kolorach tzw. tynkturach: czerwonym, błękitnym, czarnym zielonym i purpurowym
oraz srebrnym i złotym. Ponadto tarcza mogła być podzielona na pola. Jej kształt i
sposob dzielenia były również poddane dokładnie określonym zasadom. Jeszcze w późniejszych
czasach nad tarczą osadzano hełm z koroną, której kształt zależał od pozycji
społecznej właściciela. Na koronie osadzony był klejnot herbowy. Dodatkowymi
elementami herbu były labry, trzymacze, dewizy i inne
elementy, świadczące o zasługach i wyróżnieniach ich właściciela.
Również opisywanie herbu tzw. blazowanie podlegało regułom sztuki
heraldycznej.
Herb opisuje się zawsze patrząc od strony rycerza. Z tego powodu prawa
strona tarczy jest stroną lewą dla obserwatora. Opis rozpoczyna się od podziału
tarczy, przy czym kolejne jej pola - ich barwy oraz godła opisuje się w kolejności od góry
w doł i od prawej, heraldycznej strony do lewej.
Herb dziedziczył zawsze tylko najstarszy męski potomek, reszta rodu
musiała wprowadzać elementy odróżniające.
Tworzenie się herbów w Polsce miało miejsce około 100 lat później
niż w Europie Zachodniej i miało nieco inny charakter, nie było również poddane
aż tak ścisłym regułom heraldycznym. Zarówno barwa tarczy jak i jej kształt, wygląd
chełmu lub labrów nie były sztywno ustalone i miały często charakter wyłącznie estetyczny.
Miało to związek z równością wobec prawa całej szlachty polskiej. Jedyną koroną w
herbach polskich była trójlistna korona szlachecka.
Pierwsze herby wykształciły się z tzw. znaków kreskowych. Te
przedheraldyczne znaki składały się z różnych układów kresek, rytych na pieczęciach
i miały najprawdopodobniej funkcje rozpoznawczo-własnościowe. Posiadały one charakter
osobisty i nie były dziedziczne. Wraz z wpływami z Zachodu pojawiły się na
herbach też inne symbole: smoki, gryfy, lwy i inne.
Podstawową rolę w polskiej heraldyce odgrywały, jak i w Europie
Zachodniej, więzi pokrewieństwa, ale też i wspólne prawo do ziemi oraz wspólne
interesy polityczne. Duży wpływ miał również system zrzeszania się rycerstwa podczas
wojny w chorągwie. Rycerze jednej chorągwi używali jej godła i nosili takie same
herby. Dlatego też w Polsce, w przeciwieństwie do Europy Zachodniej istniały rody
herbowe zrzeszajace po kilkaset rodzin. Podczas gdy na Zachodzie herb należał do osób i
rodzin, w Polsce to osoba i rodzina należała do herbu. Specyfiką polskiej heraldyki jest
też fakt, że każdy herb ma swoją nazwę, wywodzacą się na ogół z zawołań
wojennych. Zawołania te były najczęściej związane z imieniem, przydomkiem, miejscem
zamieszkania lub wydzwiękiem symbolicznym. Niektóre herby mają po kilka nazw, co
wynikało z faktu, że do rodu należało kilku rycerzy pochodzących z różnych regionów.
Nie było też w Polsce tradycji dzielenia tarcz herbowych, jako że
wszyscy uznani synowie szlachcica dziedziczyli jego rangę. Złożone herby polskie
symbolizowały więzy krwi, na Zachodzie wykazywały zwierzchnictwo lenne. Jedyne herby w
Polsce, ktore także takie zwierzchnictwo oddają, występują w heraldyce królewskiej i
książęcej.
Zarówno w Europie Zachodniej jak i w Polsce istniały także herby
mieszczańskie (tzw herbiki), chłopskie i oczywiscie kościelne z własną, religijną
symboliką. Heraldyka kościelna ma tak samo długą tradycję jak herby rycerskie i
zwiazana jest z prawem feudalnym kościoła.
Źródło:
Grzegorz Korczyński, Herbarz Szlachty Polskiej, Dragon Sp., 2013, Bielsko Biała |